QIDA POZUNTUSU

Qidalanma pozuntusu qida və qidalanma ilə əlaqədər olan anormal davranışları özündə daşıyır. Qida pozuntusu çəki və ya bədən formasına dair narahatlıqlarla bağlı olmayan davranış pozuntuları, məsələn, yeyilməz maddələrin qəbulu və ya udulan yeməyi qəsdən qusmaq daxildir. Yemək pozuntularına çəki və bədən forması ilə bağlı ciddi narahatlıqlarla müşayiət olunan anormal yemək davranışı və qida ilə “məşğul” olmaq daxildir.

 

- yeməkdə ciddi özünüməhdudiyyətlər
- mütərəqqi çəki itkisi
- xarici görünüşdə nəzərəçarpacaq dəyişikliklər
- yemək zamanı günahkarlıq hissi
- laksatiflər və diuretiklərin köməyi ilə bədəni "təmizləmə" üsullarının istifadəsi, qusmanın təhrik edilməsi
- yuxunun pozulması
- artan fiziki fəaliyyət
- əhvalın tez-tez dəyişməsi
- depressiya əlamətləri
- zəiflik
- daim ağlamaq istəyi
- ürək problemləri
- menstruasiya pozuntuları
- solğun dəri rəngi
- saç tökülməsi
- kövrək dırnaqlar

 
NEVROTİK ANOREKSİYA

Nevrotik anoreksiya-bədən çəkisi ilə vəsvəsə yaradan, ağır psixiki qida pozuntusudur. İnsan özünü qidada məhdudlaşdırır, iştahı pozulur. Anoreksiyanın ilkin mərhələsində xəstə təbii aclıq hissini süni şəkildə məhdudlaşdırırsa, iştahı yatırırsa, zaman keçdikcə xəstəlik inkişaf etdikcə dad reseptorları normal fəaliyyətini dayandırır, yemək istəyi tamamilə yox ola bilər. Anoreksiyanın nəticəsi- ölümlə nəticələnə bilən sürətli çəki itkisidir.

- çəki çatışmazlığı vizual olaraq müəyyən edilir
- eyforiya ilə əvəzlənən depressiya və əsəbilik müşahidə olunur
- əsassız inciklik və ya qəzəb göstərmək
- yuxu ilə bağlı problemlər müşahidə olunur
- dırnaqların, saçların, dərinin vəziyyətinin kəskin şəkildə pisləşməsi
- zəiflik, yorğunluq, əsəbilik müşahidə olunur
- yeməkdən sonra tez-tez qusma
- qadınlarda menstruasiya olmur və libido azalır
 

- Yemək yeyərkən və ya yeməkdən imtina edərkən müəyyən ritualları yerinə yetirə bilirlər
- İctimai yerlərdə yeməkdən və ya qəribə qidalardan çəkinirlər
- Laksatiflər və ya arıqlamaq üçün əlavələrdən istifadə ediirlər
- İdmanla bağlı vəsvəsə yaranır
- Sosial təmasdan çəkinirlər.

Anoreksiya (anoreksiya nervoza) insanın özü tərəfindən səbəb olan və/və ya dəstəklənən qəsdən kilo itkisi ilə xarakterizə olunur. Yunan dilində "Anoreksiya" yeməkdən çəkinmək və yeməli olan hər şeyə nifrət deməkdir. Anoreksiyanın əsas əlaməti aclıq səbəbiylə mümkün qədər incə olmaq istəyidir, anoreksiyanın əsas ideyası onun kilolu olmasıdır.

Simptomlar:

- bədən çəkisinin böyük və qəfil azalması
- qida, çəki, xarici görünüş fiks bir fikir oldu
- yeyilən qida miqdarı haqqında yalan danışmaq
- insan ictimai yerlərdə yemək yemir
- sosial təmaslardan qaçınmaq
- insan qəribə bir pəhriz izləyir
- yeməkdən sonra qusma
- insan arıqladığını gizlətmək üçün boş paltar geyinir
- pəhriz dərmanlarının və ya laksatiflərin istifadəsi
- daimi fiziki məşqlər
- sağlamlıq ilə bağlı problemlər: zəiflik, letarji, daima yuxulu olmaq, menustrasiyanın olmaması

- qida çatışmazlığı, bağırsaq xorası
- maye çatışmazlığı
- mədə xorası
- miokardın, böyrəklərin və qaraciyərin ciddi zədələnməsi
- başgicəllənmə, huşunu itirmə, baş ağrısı
- osteoporoz
- anemiya
- sonsuzluq

- depressiya
- özgüvənin aşağı olması 
- günahkarlıq və utanc hissi
- ailə ilə münasibətlərin pozulması, sosial əlaqələrin pozulması
- əhval dəyişikliyi
- mükəmməllik

 

NEVROTİK BULİMİYA
 

Bulimiya- yemək pozuntusudur, inkişafı tez-tez pəhriz məhdudiyyətləri, arıqlamaq cəhdləri ilə başlayır. Həddindən artıq yemək yemək bulimiyada fizioloji və psixoloji stress nəticəsində baş verir.

Bir insan həddindən artıq yeyir, şüursuz olaraq yeməkləri, porsiyaları seçir. Bu anda insan özünü idarə etmir, bundan sonra süni şəkildə qusma istəyini təhrik edərək, mədə-bağırsaq traktının içindəkiləri buraxır. Üstəlik, mədəyi zorla boşaltmaq istəyi tez-tez idarəolunmaz özünə nifrət, günahkarlıq hissi ilə müşayiət olunur.

- irsi meyllilik
- daimi qida məhdudiyyətləri və qida çatışmazlığı ilə nəticələnən ciddi pəhrizlər
- bədəndə metabolik proseslərin pozulması
- beyindəki qida mərkəzinin zədələnməsi
- psixoloji problemlər
- hormonal pozuntular
- sıx müntəzəm mənfi emosiyalar

 

- qidanın nəzarətsiz udulması - rifahın pisləşməsinə
- qısa müddətdə böyük porsiyalarda yemək
- həddindən artıq yeməklə əvəzlənən ciddi pəhrizlərə riayət etmək
- gizli yemək
- insan evdə fast food ehtiyatları yaratmağa başlayır
- məcburi qusma
- bədən çəkisinə nəzarət etmək üçün diuretiklərin istifadəsi
-həddindən artıq məşqlər etmək
- bədən çəkisi ilə bağlılıq
- mənfi bədən imici və özgüvənsizlik
- davamlı əhval dəyişikliyi və depressiya
- zəiflik və yorğunluq
- ailədən və dostlardan uzaqlaşma, getdikcə daha da dərinləşən təcrid və özünə qapanma

 

Patoloji həddən artıq qidalanma tez-tez təkrarlanan amansız qida istehlakı epizodları ilə xarakterizə olunur (həftədə bir dəfə və ya daha çox üç ay ərzində).
Patoloji həddən artıq yemək epizodu, insanın yemək davranışına nəzarəti itirdiyi, adi haldan nəzərəçarpacaq dərəcədə daha çox və fərqli yemək yediyi və yeməyi dayandıra bilməyəcəyini və ya yeyilən yeməyin növünü və ya miqdarını məhdudlaşdıra bilməyəcəyini hiss etdiyi vaxt məhdud bir epizod kimi müəyyən edilir.

Patoloji həddən artıq yemək epizodları çox xoşagəlməz olaraq yaşanır və tez-tez günahkarlıq və ya ikrah hissi kimi mənfi emosiyalarla müşayiət olunur. Bununla belə, bulimiya nervozadan fərqli olaraq, həddindən artıq yemək epizodlarının ardınca mütləq qeyri-münasib kompensasiya davranışı müşahidə edilmir.

çəki artımının qarşısının alınması (öz-özünə səbəb olan qusma, laksatiflərin və ya klizmaların istifadəsi, intensiv məşqlər).
 

Həddindən artıq yemək yemək şəxsi, ailə, sosial, akademik, peşə və ya digər vacib fəaliyyət sahələrində əhəmiyyətli dərəcədə pozuntularla müşahidə olunan narahatlıq.

- Kompulsiv həddindən artıq qidalanmaq, emosional həddindən artıq qidalanmaq də adlanır.
- Problem təkcə məhsulların keyfiyyətində və həddindən artıq istehlak edilən kalorilərdə deyil.
- Kompulsiv yəni, “ağıl tərəfindən idarə olunmayan” deməkdir. İnsan iradə gücü ilə bunu istisna edə bilməz, fenomen psixogen xarakter daşıyır.
- Pozuntu aclıq olmasa belə həddindən artıq yemək yeməkdə ifadə edilir.
- Növbəti qida qəbulundan sonra növbəti “hücumun” qarşısını ala bilmədikləri üçün günahkarlıq və utanc hissi yaranır.
- Müntəzəm epizodlar çox vaxt çəki artımına və əlavə xəstəliklərə səbəb olur.
- Həddindən artıq yemək yemək epizodunda bu problemdən əziyyət çəkən insanlar, digər insanların oxşar şəraitdə və oxşar vaxtda yeyə biləcəyindən daha çox yemək yeyirlər.
- Həddindən artıq yemək zamanı və ondan sonra insanlar nəzarəti itirdiklərini hiss edirlər
-Həddindən artıq yemək yemək mədə-bağırsaq traktının təmizlənməsi ilə müşhaidə olunmur (qusma, laksatiflərin, diuretiklərin və ya lavmanların sui-istifadəsi), həddindən artıq məşq eləmək və ya ac qalmaq ilə .
- Həddindən artıq yemək epizodik olur; daimi yeməklə heç bir əlaqəsi yoxdur.
 

 - həddindən artıq yemək orta hesabla üç ay ərzində həftədə ən azı bir baş verir
- xəstələr yemək prosesinə nəzarət çatışmazlığı hiss edirlər

Bundan əlavə, aşağıdakı simptomların üçdən çoxu mövcud olmalıdır:

- yemək normaldan çox tez yeyilir
- xəstə çox yediyini hiss edənə qədər yeyir
- fiziki aclıq hiss etmədən çox miqdarda yemək yemək
- tək yemək
- həddindən artıq yeməkdən sonra ikrah, utanc və ya günahkarlıq hissi

Kompulsiv həddindən artıq yemək aşağıdakı simptomlarla xarakterizə olunur:

➢ İnsan həmişəkindən daha tez yeyir.
➢ İnsan fiziki olaraq narahat olana qədər yemək yeyir.
➢ İnsan ac olub-olmamasından asılı olmayaraq çox yeyir.
➢ İnsan çox yediyinə görə utandığı üçün tək yeyir.
➢ Yemək yedikdən sonra insan özündən nifrət, depressiya və günahkarlıq hissi keçirir.

 
Qidadan qaçınma/məhdudiyyət pozğunluğu

Qidadan qaçma/məhdudlaşdırma pozuntusu adətən uşaqlıqda başlayır, lakin hər yaşda inkişaf edə bilər. Bu pozuntu ilkin olaraq uşaqların seçici yemək vərdişlərinə bənzəyir, burada uşaqlar müəyyən və ya müəyyən rəngdə, konsistensiyada və ya qoxuda olan qidaları qəbul etməkdən imtina edirlər.

Beynəlxalq tibb praktikasında bu xəstəlik “Avoidant/Restrictive Food Intake Disorder” (ARFID, FRI) kimi tanınır. Bir insanın müəyyən məhsullardan imtina etməsi ilə ifadə edilir.

Vaxt keçdikcə onların siyahısı artır və xəstənin pəhrizi bir neçə maddə ilə daralır. Önləyici/məhdudlaşdırıcı yemək pozuntusu həyatı üçün təhlükə yaradan qida çatışmazlığına səbəb ola bilər və sosial funksiyaları (məsələn, ailə naharları) nəzərəçarpacaq dərəcədə poza bilər.

ÖMYP hər bir insan üçün fərqli görünür. Adətən üç müxtəlif formada olur:

Müəyyən qidalardan iyrənclik və ya onların teksturasından, dadından, qoxusundan və ya temperaturundan qorxmaqdan çəkinmək.

Yeməklərə əsl marağın olmaması. Bu tip ÖMYP olan insanlar tez-tez toxluq hiss edirlər.

 

Allergiya, boğulma, ürəkbulanma, qusma, xəstəlik və s. güclü qorxu səbəbindən müəyyən qidalardan (və ya ümumiyyətlə qidadan) qaçınmaq.

- "məqbul" məhsulların siyahısının məhdudlaşdırılması
- meyvə, tərəvəz və zülallardan imtina
  müəyyən teksturada, rəngdə və ya növdə qidalar yemək
- yeni və ya tanış olmayan qidaya görə stress
- çəki itkisi və/və ya böyümənin geriləməsi
- ürəkbulanma, qusma və ya boğulma qorxusu
- qarın ağrısı, qəbizlik, yorğunluqvə/və ya həddindən artıq enerji
- iştahsızlıq və/və ya yeməyə maraqsızlıq
-yemək yeyərkən özünü pis hiss etmək (məsələn, insan özünü xəstə, çox yeyibmiş kimi hiss edir, mədə pozuntusu yaranır).
- qida məhdudiyyətləri normal sosial həyata mane olur
- çəki artımı qorxusu və bədən imicində problem olmur

Allotriofagiya- yeməyidadmaq, yenilməz bir şey yemək və ya termik təmizlənməyə ehtiyacı olan çiy yeməkləri yemək üçün qarşısıalınmaz istək ilə xarakterizə olunan bir yemək pozuntusunun növüdür.

Kömür, təbaşir, gil, ağac, qum, torpaq, buz, diş tozu, kiçik metal əşyalar, çiy xəmir, çiy qiymə, taxıl yeməklə özünü göstərir.

 

- hormonal dəyişikliklər
-mikroelementlərinin və vitaminlərin çatışmazlığı
- bəzi psixi patologiyalar.

 

Allotriofagiyanın bir çox sinonimləri var: pikacism, pik, paroreksiya, dad pozuntusu, iştah pozuntusu.
 

Termin qədim yunan dilindən gəlir, tərcümədə "yad, yersiz yemək" deməkdir. Allotriofagiya ilk dəfə Hippokrat tərəfindən təsvir edilmişdir.
 

Yeyilən maddədən asılı olaraq bir çox alt növlər fərqlənir.
pozğunluqlar:

Daha ümumi təsnifata üç növ allotriofagiya daxildir:

Yemək mümkün olmayan əşyaları yemək: qum, daş, dırnaq, sikkə, yapışqan.
Yenilməz əşyalar yemək: kömür, təbaşir, heyvan yemi.
Çiy qidalar yemək: qiymə, çiy xəmir, balıq.

Anormal çeynəmə və qusma əvvəl udulmuş qidanın (yəni, qusma və ya regurgitasiya) qəsdən və təkrar ağıza daxil olması ilə xarakterizə olunur ki, bu da ya yenidən çeynəyə və yenidən udula (yəni çeynəməyə) və ya qəsdən tüpürə bilər (bu da qusmadan fərqlidir).

Bu davranış tez-tez baş verir (ən azı həftədə bir neçə dəfə) və ən azı bir neçə həftə davam edir. Bu, birbaşa regurgitasiyaya səbəb olan və ya ürəkbulanma və ya qusma səbəb olan digər tibbi şərtlərin təzahürü deyil. 

Onikofaqiya dırnaqlar və bitişik yumşaq toxumaların dişlənməsi ilə özünü göstərən kompulsiv bir davranışdır.
Əsas simptom, barmaqlarda dırnaqları, kutikulanı, kəsikləri dişləmək istəyidir. Dırnaqlar zəif, kövrək, deformasiyaya uğramış, ətrafdakı nahiyələr zədələnmiş, iltihablanmış, tez-tez bakterial və göbələk infeksiyalarının əlamətləri müşahidə olunur.

Obsessiya aşağıdakılarla müşayiət olunur:

- narahatlıq
- emosional sıxıntı
- özgüvənin aşağı olması

"Onikofaqiya" termini yunan mənşəlidir, "dırnaq yemək" mənasını verir.  Ən yüksək yayılma uşaqlarda müəyyən edilir.  4-15 yaş aralığı daha çox olur. Debütün zirvəsi 4-5 yaşdır. Məktəbə başlama dövrü ilə simptomlar güclənir, yeniyetməlik dövründə isə zəifləyir.
 

Məktəblilər arasında uşaqların təxminən otuz-otuz beş faizi onikofaqiyadan əziyyət çəkir. Maksimum tezlik yeddi ildən doqquz yaşa qədər olan uşaqlarda aşkar edilir, bu, artan zehni stress ilə əlaqəli məktəbə uyğunlaşma dövrü ilə izah olunur. Yetkinlərdə dırnaq yeməyə daha az rast gəlinir, qismən şüurlu idarə oluna bilər.

Narahatlıq
- artan narahatlıq, özünə şübhə, aşağı özgüvəni olan uşaqlar üçün stresi müvəqqəti olaraq aradan qaldırır.

Günah hissi
- özünə zərər vermək özünü cəzalandırmanın bir növüdür

Təhsilin xüsusiyyətləri
- tez-tez məzəmmətlər, iradlar
- böyüklərin həddindən artıq tələbləri
- davranışın, görünüşün mənfi qiymətləndirilməsi

Əlverişsiz ailə mühiti
- ailə üzvləri arasında tez-tez mübahisələr
- məişət zorakılığı
- valideynlərin boşanması
- onlardan birinin ölümü

Sosial qarşılıqlı əlaqə problemləri
- sinif yoldaşları, müəllimlərlə pis münasibətlər
- tanınmaq və bəyənilmək istəyi

Həddindən artıq yüklər
- intensiv və uzunmüddətli fiziki, emosional,
-zehni stress

 

Vərdişləri kopyalanması.
-valideynlərdən birinin dırnaq yemə vərdişi var

 
TRİXOFAGİYA

Trixofagiya saçın məcburi yeyilməsidir, tez-tez trichotillomania (başındakı saçları çıxarmaq) ilə əlaqələndirilir. Trichotillomania olan insanlar öz bədənlərindən qopardıqları tükləri udurlar, bəzi hallarda bu, mədə-bağırsaq traktının orqanlarında tük topunun yaranmasına səbəb ola bilər.

Trixofagiya bəzi psixi pozğunluqlarda dad pozğunluğu ilə əlaqələndirilə bilər, halbuki xəstələr öz saçlarını deyil, hər hansı bir saçı yeyə bilərlər. Ən tez-tez tibbi ədəbiyyatda  trichotillomania nadir bir simptom kimi bildirilir. Trixofagiya haqqında ilk məlumat verən 18-ci əsrdə fransız həkim M. Bodamant olmuşdur. O, 16 yaşlı oğlanda saç topunu aşkar edib.

1968-ci ildə Rapunzel sindromu təsvir edilmişdir. Rapunzel-bu bağırsaq tıkanığlığına əsasən uşaqlarda (psixopatiya, oliqofreniya və s. ilə) saçın sistematik qəbulu səbəbindən müşahidə olunur, bunun nəticəsində saçdan ibarət konqlomerat (trikobezoar) əmələ gəlir. Nazik bağırsaqda; müəyyən bir həcmə çatarsa, bağırsaq tıkanıklığı inkişaf edir.

Çox vaxt trikofagiyadan əziyyət çəkənlər saçın köklərini yeyirlər, lakin ucuda yeyilə bilər. Nəhayət, tüklər mədə-bağırsaq traktında toplana bilər və böyük bir topağa (bezoar) çevrilə bilər ki, bu da öz növbəsində həzmsizlik və ağrıya səbəb olur.

Bəzən trixofagiyadan əziyyət çəkənlər digər insanların saçlarını da yeyirlər. Psixiatriya sahəsində saç yeməyin bu özünəməxsus "ritualı" obsesif psixi pozuntu hesab olunur. Saç yemək üçün güclü istək tez baş vermir, əvvəlcə xəstə onu sadəcə çıxarır, sonra dişləməyə başlayır, sonra yeyir. Saçların daimi yeyilməsi mədədə tük toplarının əmələ gəlməsinə, daha sonra isə bağırsaq tıxanmasına səbəb olur.
 

- bezdirici fikirlər, saç yemək üçün güclü istək
- saç yeməkdən əvvəl artan gərginlik və narahatlıq
- saç yeməkdən sonra rahatlama
- baş, qoltuqaltı, qasıq nahiyəsində daimi tüklərin yolılması
- saç yedikdən sonra qusma və ürəkbulanma olmaması